टोमॅटो विषाणूजन्य रोग: संपूर्ण माहिती व नियंत्रण उपाय
टोमॅटो ही महाराष्ट्रातील व देशातील एक महत्त्वाची भाजीपाला पिकांपैकी एक आहे. याचे उत्पादन वर्षभर घेतले जाते. परंतु गेल्या काही वर्षांत टोमॅटो पिकावर विविध रोगांचा प्रादुर्भाव वाढला आहे. यामध्ये विषाणूजन्य रोग (Virus Diseases) हे अत्यंत धोकादायक व हानिकारक ठरले आहेत. योग्यवेळी रोगाचे निदान न झाल्यास संपूर्ण पीक नष्ट होऊ शकते. या लेखात आपण टोमॅटोमधील प्रमुख विषाणूजन्य रोग, लक्षणे, कारणे, नियंत्रण व प्रतिबंधक उपाय यांची माहिती घेणार आहोत.
1. टोमॅटोमधील प्रमुख विषाणूजन्य रोग
- टोमॅटो लीफ कर्ल वायरस (Tomato Leaf Curl Virus – ToLCV)
- टोमॅटो मोजॅक वायरस (Tomato Mosaic Virus – TMV)
- टोमॅटो यलो लीफ कर्ल वायरस (TYLCV)
- टोमॅटो स्पॉटेड वील्ट वायरस (TSWV)
2. टोमॅटो लीफ कर्ल वायरस (ToLCV)
लक्षणे:
- पानांची गडद हिरवट व वळणारी रचना
- पानांचा आकार लहान व कुरकुरीत होतो
- नवीन वाढ खुंटते
- झाड ठेंगणे राहते
- फुलांचा फळात रुपांतर न होता गळ होणे
वाहक कीटक: पांढरी माशी (Whitefly – Bemisia tabaci)
3. टोमॅटो मोजॅक वायरस (TMV)
लक्षणे:
- पानांवर गडद व फिकट हिरव्या रंगाचे डाग (मोजॅक स्वरूप)
- पाने आकसून वाकडी होतात
- खोड व फांद्यांवर चकते पडतात
- फळे लहान व विकृत स्वरूपात दिसतात
वाहक: संक्रमित बिया, हाताळणीच्या वेळी यंत्रे, मनुष्य आणि संक्रमित वनस्पती
4. टोमॅटो यलो लीफ कर्ल वायरस (TYLCV)
लक्षणे:
- पानांची किनार वळते
- पाने पिवळी पडतात
- झाडाची वाढ खुंटते
- फुलांचे गळणे व फळधारणेत अडथळा
वाहक कीटक: पांढरी माशी
5. टोमॅटो स्पॉटेड वील्ट वायरस (TSWV)
लक्षणे:
- पाने व फळांवर तपकिरी किंवा काळसर व्रण
- पाने मुरडलेली व वाकडी होतात
- फळांवर व्रण व ठिपके येतात
वाहक कीटक: थ्रिप्स (Thrips)
6. रोगाचा प्रसार कसा होतो?
- विषाणू स्वतःहून पसरत नाहीत, वाहक कीटकांच्या माध्यमातून पसरतात
- पांढरी माशी, थ्रिप्स, अफिड हे प्रमुख वाहक
- संक्रमित रोप, बिया, यंत्रे व मजूर यांच्यामुळेही रोग प्रसार होतो
7. नुकसानाचे प्रमाण
- योग्य नियंत्रण न केल्यास पीकाचे 60 ते 100% नुकसान होऊ शकते
- उत्पादनात तीव्र घट
- बाजारभावात घट, आर्थिक नुकसान
8. नियंत्रण व प्रतिबंधक उपाय
- अ. पिकाची योग्य निवड: प्रतिकारशक्ती असलेली टोमॅटो वाण वापरणे (Pusa Ruby, Arka Rakshak)
- ब. बियाणांची पूर्वप्रक्रिया: TMV साठी ट्रायसोडियम फॉस्फेटमध्ये (10%) बियाणे 15-20 मिनिटे भिजवणे, नंतर स्वच्छ पाण्याने धुऊन सावलीत वाळवणे
- क. पांढऱ्या माशीचे नियंत्रण: पिवळे चिकट सापळे लावणे; इमिडाक्लोप्रिड (Imidacloprid 17.8 SL) @ 0.3 मि.ली./ली. पाणी फवारणी; थायोमेथोक्सम, एसिटामिप्रिड वापरणे
- ड. संक्रमित झाडे काढणे: लक्षणे दिसताच झाडे काढून जाळावीत; रोगट भाग शेताबाहेर फेकून देणे
- ई. तण नियंत्रण: रोग वाहक तणांचा नायनाट; शेताजवळचा परिसर स्वच्छ ठेवणे
- फ. अळ्यांचे नियंत्रण: निंबोळी अर्क (5%) वापरणे; गरज असल्यास कीटकनाशक फवारणी
- ग. फेरपालट: सलग टोमॅटो पीक घेणे टाळावे; अन्य पीक घेऊन फेरपालट करणे
9. सेंद्रिय व पर्यायी उपाय
- निंबोळी अर्क, दशपर्णी अर्क, व्हर्मीवॉश वापरणे
- ट्रायकोडर्मा, पॅसिलोमायसिस, बॅसिलस सब्टीलिस वापर
- सेंद्रिय व जैविक नियंत्रणे नियमित वापरणे
10. शेतकऱ्यांसाठी टिप्स
- आपल्या भागात प्रचलित रोग ओळखणे
- विश्वासार्ह स्त्रोतातून रोपे व बियाणे खरेदी करणे
- नियमित शेतपरीक्षण
- कृषी तज्ज्ञांशी सल्लामसलत
निष्कर्ष
टोमॅटोमधील विषाणूजन्य रोग अत्यंत वेगाने पसरून मोठे नुकसान करतात. मात्र, पूर्वतयारी, वाहक नियंत्रण आणि योग्य उपाययोजनांमुळे हे टाळता येते. सेंद्रिय व आधुनिक तंत्रज्ञानाचा समतोल वापर केल्यास आरोग्यदायी उत्पादन शक्य आहे.
टीप: हा लेख तुमच्या शेतीसाठी मार्गदर्शक ठरेल. अधिक माहितीसाठी आपल्या शेती विज्ञान केंद्राशी (KVK) संपर्क साधा.